TO I OWO Z GEOLOGJI

Z pośród czynników kształtujących wygląd powierzch­ni ziemi, w strefie umiarkowanej najpotężniejszym jest woda.

Wpływy atmosferyczne (temperatura, wilgotność, wiatr) oraz życie roślinne przyczyniają się do procesu wietrzenia i rozpadania się skał. Najpotężniej jednak działa woda, występując pod postacią bądź opadów, bądź wód płynących.

Rzeki.

Woda opadowa wsiąka w szczeliny skał, przenika przez przepuszczalne warstwy gruntu, aż natrafi na po­kłady nieprzepuszczalne; wówczas zaczyna spływać w kierunku największej pochyłości, jako t. zw. woda zaskórna.

Gdy wskutek ukształtowania powierzchni ziemi po­ziom wody zaskórnej znajdzie się powyżej terenu, mamy wypływ wody na powierzchnię w postaci źródła.

Wody źródlane płyną wdół linją największego spad­ku, jako strugi. Łącząc się, tworzą strumienie, potoki, rzeczułki. W górach, gdzie różnice poziomów są więk­sze, bieg górskich potoków jest szybki (bystrzyce), obfitujący w nagłe uskoki, załamania profilu; tworzy malownicze siklawy, wodogrzmoty, wodospady, szypoty, progi.

Woda, biegnąc wdół, porywa produkty zwietrzenia — rumowisko. Im większa energja wód, tem większa i zdol­ność transportowa. Gdy maleje prędkość, zmniejsza się i siła nośna rzeki, co cięższe rumowisko zaczyna zosta­wać na dnie. Rzeka segreguje niesiony materjał, osadza­jąc w szybkim biegu górnym — kamienie, niżej — żwir, piasek, wreszcie ił, muł i madę.

Rzeka szybko płynąca żłobi sobie koryto, wcina się w głąb lądu, nadając dolinie charakterystyczny przekrój poprzeczny V. Im mniejsza szybkość, tem mniejsza i praca żłobiąca (erozyjna). Gdzie tylko charakter brze­gów pozwala, rzeka zaczyna rozszerzać koryto, podmy­wając brzegi. Przekrój poprzeczny V zmienia się w U.

Tam, gdzie rzeka przerzyna się przez warstwy twar­de, dolina pozostaje wąska, często głęboka na 150 m (jar Dniestru).

Prędkość wód zmienia się nietylko w miarę wędrówki od źródeł do ujścia, lecz i okresowo, zależnie od stanów wody. W czas roztopów wiosennych, po większych opa­dach, mamy duże stany wody. Huczą wówczas potoki, rwą strumienie, pędzą wezbrane, mętne rzeki. Gdy przyjdą znów piękne, słoneczne, suche dni, stany wód spadają, prędkość maleje, rzeka zaczyna osadzać. Two­rzą się znów ławice kamienne, mielizny. Nowy przybór porwie je i poniesie znów dalej, ku ujściu.

Płynąc, rzeka ściera, wygładza nierówności spadku, znosi gwałtowne załamania profilu, uskoki; powoli przekrój podłużny zbliża się do łagodnej krzywej t. zw. ter- minanty erozyjnej.

Im bliżej ujścia, tem bieg rzeki jest bardziej regularny, wyrównany.

Rozpatrując „klasyczną” rzekę od źródeł do ujścia, można wydzielić charakterystyczne odcinki: górski, środkowy, ujściowy.

Odcinek górski, o wąskiej, często trudno dostępnej dolinie, ma bieg szybki, brzegi „twarde”, ustalone. 'Rze­ka więcej niesie, niż osadza. Głęboko żłobi. Wskutek ustalonych brzegów, rzeka ma cechy stałe. Mielizny, szypoty, bystrza — związane są ściśle z miejscem. Ze względu na dużą energję, może być zużytkowana jako siła napędowa do poruszania tartaków, młynów i t. p. zakładów wodnych. Na odcinkach górskich odbywa się spław drzewa, bądź t. zw. „dziki”, bądź w postaci tra­tew.

Na odcinku środkowym, między niesieniem a osadza­niem zachodzi równowaga. Przy wysokim stanie rzeka toczy mętne wody, przy niskim — osadza obszerne ła­wice, coraz to w innem miejscu. Po każdym przyborze nurt układa się inaczej.

Przy ujściu rzeka, rozporządzając małą prędkością, osadza namuł, tłuste żyzne mady, tworząc charaktery­styczne nasypy ujściowe. Rzeki poleskie, płynące w dol­nym biegu w miękkiem podłożu, stale „błądzą“, zmie­niając koryto, wypłukują liczne ramiona, miejscami two­rząc istny labirynt. (Splot wód na Zarzeczu koło Piń­ska, Stochód).

Oczywiście, nie wszystkie rzeki mają w swym biegu odcinki wymienionych typów. Są rzeki wyłącznie nizinne, bez biegu górskiego — są też czysto górskie (np. Poprad).

Na charakter rzeki, jej kształt, duży wpływ wywiera układ dopływów.

Układ ten może być symetryczny (np. Prypeć, ilość dopływów prawych i lewych jest równa), jednostronny (np. Narew, ze znaczną przewagą dopływów prawych, powodujących sierpowaty kształt rzeki), dośrodkowy (np. Wisła); może być również zgodny, gdy dopływ płynie na ogół zgodnie z kierunkiem rzeki głównej, lub przeciwny (jak np. Brdy w stosunku do Wisły). Kie­runek biegu rzek zależy również od ukształtowania te­renu i zmian, jakie zachodziły na powierzchni ziemi w jej dziejach. Wskutek cyklów morfologicznych dzia­łania sił górotwórczych, okresów morskich, lodowych, pierwotne formy uległy gruntownej „przeróbce“.

Szczególnie epoka lodowa wpłynęła decydująco za­równo na charakter krajobrazu, jak i układ dolin.

Bieg rzeki od źródeł do ujścia tworzy liczne zakręty, zakola, pętlice. Zawiłość biegu jest jedną z cech cha­rakterystycznych rzeki. Stopień zawiłości określa spółczynnik rozwoju — jest to stosunek rzeczywistej długo­ści rzeki do najkrótszej odległości od źródeł do ujścia.

Jeziora. Polska obfituje w jeziora. Mamy ich ponad 5.000, głównie w województwach północnych: pomorskiem, białostockiem i wileńskiem. Większość jezior pol­skich jest pochodzenia lodowcowego.

Rozróżniamy typy:

a)      morenowy — gdzie woda wypełnia zagłębienia w krajobrazie pagórkowatym (morenowym); ten typ jezior charakteryzują brzegi poszarpane, zgod­ne jednak z ukształtowaniem okolicznego terenu, liczne półwyspy, zatoki, wyspy; brzegi są zwykle dostępne, dno twarde, stopniowo opadające (np, Wigry, jez. Trockie);

b)      rynnowy — woda wypełnia doliny wyżłobione przez potoki podlodowcowe; mają kształt podłuż­ny, brzegi suche, wysokie (np. jez. Świr) ;

c)      cyrkowe — powstałe w zagłębieniach, wyżłobio­nych przez sam lodowiec (np. stawy tatrzańskie).

Prócz tego spotykamy jeziora wody gruntowej, po­wstające w zagłębieniach o złym odpływie (jez. pole­skie np. Switaź, Wygonowskie), płytkie, o brzegach bagnistych, porosłych, niedostępnych.

Wskutek ruchów tektonicznych (zapadnięcia się te­renu) i wylania wód artezyjskich, wypełniających powstałą nieckę, tworzą się jeziora głębokie, regularne, o dostępnych, suchych brzegach (jez. Powurskie na Wołyniu, typ u nas bardzo rzadki).

Odrębny typ stanowią jeziorka będące przeobrażonemi starorzeczami, o charakterystycznym kształcie sierpowa tym.