TO I OWO Z GEOLOGJI
Z pośród czynników kształtujących wygląd powierzchni ziemi, w strefie umiarkowanej najpotężniejszym jest woda.
Wpływy atmosferyczne (temperatura, wilgotność, wiatr) oraz życie roślinne przyczyniają się do procesu wietrzenia i rozpadania się skał. Najpotężniej jednak działa woda, występując pod postacią bądź opadów, bądź wód płynących.
Rzeki.
Woda opadowa wsiąka w szczeliny skał, przenika przez przepuszczalne warstwy gruntu, aż natrafi na pokłady nieprzepuszczalne; wówczas zaczyna spływać w kierunku największej pochyłości, jako t. zw. woda zaskórna.
Gdy wskutek ukształtowania powierzchni ziemi poziom wody zaskórnej znajdzie się powyżej terenu, mamy wypływ wody na powierzchnię w postaci źródła.
Wody źródlane płyną wdół linją największego spadku, jako strugi. Łącząc się, tworzą strumienie, potoki, rzeczułki. W górach, gdzie różnice poziomów są większe, bieg górskich potoków jest szybki (bystrzyce), obfitujący w nagłe uskoki, załamania profilu; tworzy malownicze siklawy, wodogrzmoty, wodospady, szypoty, progi.
Woda, biegnąc wdół, porywa produkty zwietrzenia — rumowisko. Im większa energja wód, tem większa i zdolność transportowa. Gdy maleje prędkość, zmniejsza się i siła nośna rzeki, co cięższe rumowisko zaczyna zostawać na dnie. Rzeka segreguje niesiony materjał, osadzając w szybkim biegu górnym — kamienie, niżej — żwir, piasek, wreszcie ił, muł i madę.
Rzeka szybko płynąca żłobi sobie koryto, wcina się w głąb lądu, nadając dolinie charakterystyczny przekrój poprzeczny V. Im mniejsza szybkość, tem mniejsza i praca żłobiąca (erozyjna). Gdzie tylko charakter brzegów pozwala, rzeka zaczyna rozszerzać koryto, podmywając brzegi. Przekrój poprzeczny V zmienia się w U.
Tam, gdzie rzeka przerzyna się przez warstwy twarde, dolina pozostaje wąska, często głęboka na 150 m (jar Dniestru).
Prędkość wód zmienia się nietylko w miarę wędrówki od źródeł do ujścia, lecz i okresowo, zależnie od stanów wody. W czas roztopów wiosennych, po większych opadach, mamy duże stany wody. Huczą wówczas potoki, rwą strumienie, pędzą wezbrane, mętne rzeki. Gdy przyjdą znów piękne, słoneczne, suche dni, stany wód spadają, prędkość maleje, rzeka zaczyna osadzać. Tworzą się znów ławice kamienne, mielizny. Nowy przybór porwie je i poniesie znów dalej, ku ujściu.
Płynąc, rzeka ściera, wygładza nierówności spadku, znosi gwałtowne załamania profilu, uskoki; powoli przekrój podłużny zbliża się do łagodnej krzywej t. zw. ter- minanty erozyjnej.
Im bliżej ujścia, tem bieg rzeki jest bardziej regularny, wyrównany.
Rozpatrując „klasyczną” rzekę od źródeł do ujścia, można wydzielić charakterystyczne odcinki: górski, środkowy, ujściowy.
Odcinek górski, o wąskiej, często trudno dostępnej dolinie, ma bieg szybki, brzegi „twarde”, ustalone. 'Rzeka więcej niesie, niż osadza. Głęboko żłobi. Wskutek ustalonych brzegów, rzeka ma cechy stałe. Mielizny, szypoty, bystrza — związane są ściśle z miejscem. Ze względu na dużą energję, może być zużytkowana jako siła napędowa do poruszania tartaków, młynów i t. p. zakładów wodnych. Na odcinkach górskich odbywa się spław drzewa, bądź t. zw. „dziki”, bądź w postaci tratew.
Na odcinku środkowym, między niesieniem a osadzaniem zachodzi równowaga. Przy wysokim stanie rzeka toczy mętne wody, przy niskim — osadza obszerne ławice, coraz to w innem miejscu. Po każdym przyborze nurt układa się inaczej.
Przy ujściu rzeka, rozporządzając małą prędkością, osadza namuł, tłuste żyzne mady, tworząc charakterystyczne nasypy ujściowe. Rzeki poleskie, płynące w dolnym biegu w miękkiem podłożu, stale „błądzą“, zmieniając koryto, wypłukują liczne ramiona, miejscami tworząc istny labirynt. (Splot wód na Zarzeczu koło Pińska, Stochód).
Oczywiście, nie wszystkie rzeki mają w swym biegu odcinki wymienionych typów. Są rzeki wyłącznie nizinne, bez biegu górskiego — są też czysto górskie (np. Poprad).
Na charakter rzeki, jej kształt, duży wpływ wywiera układ dopływów.
Układ ten może być symetryczny (np. Prypeć, ilość dopływów prawych i lewych jest równa), jednostronny (np. Narew, ze znaczną przewagą dopływów prawych, powodujących sierpowaty kształt rzeki), dośrodkowy (np. Wisła); może być również zgodny, gdy dopływ płynie na ogół zgodnie z kierunkiem rzeki głównej, lub przeciwny (jak np. Brdy w stosunku do Wisły). Kierunek biegu rzek zależy również od ukształtowania terenu i zmian, jakie zachodziły na powierzchni ziemi w jej dziejach. Wskutek cyklów morfologicznych działania sił górotwórczych, okresów morskich, lodowych, pierwotne formy uległy gruntownej „przeróbce“.
Szczególnie epoka lodowa wpłynęła decydująco zarówno na charakter krajobrazu, jak i układ dolin.
Bieg rzeki od źródeł do ujścia tworzy liczne zakręty, zakola, pętlice. Zawiłość biegu jest jedną z cech charakterystycznych rzeki. Stopień zawiłości określa spółczynnik rozwoju — jest to stosunek rzeczywistej długości rzeki do najkrótszej odległości od źródeł do ujścia.
Jeziora. Polska obfituje w jeziora. Mamy ich ponad 5.000, głównie w województwach północnych: pomorskiem, białostockiem i wileńskiem. Większość jezior polskich jest pochodzenia lodowcowego.
Rozróżniamy typy:
a) morenowy — gdzie woda wypełnia zagłębienia w krajobrazie pagórkowatym (morenowym); ten typ jezior charakteryzują brzegi poszarpane, zgodne jednak z ukształtowaniem okolicznego terenu, liczne półwyspy, zatoki, wyspy; brzegi są zwykle dostępne, dno twarde, stopniowo opadające (np, Wigry, jez. Trockie);
b) rynnowy — woda wypełnia doliny wyżłobione przez potoki podlodowcowe; mają kształt podłużny, brzegi suche, wysokie (np. jez. Świr) ;
c) cyrkowe — powstałe w zagłębieniach, wyżłobionych przez sam lodowiec (np. stawy tatrzańskie).
Prócz tego spotykamy jeziora wody gruntowej, powstające w zagłębieniach o złym odpływie (jez. poleskie np. Switaź, Wygonowskie), płytkie, o brzegach bagnistych, porosłych, niedostępnych.
Wskutek ruchów tektonicznych (zapadnięcia się terenu) i wylania wód artezyjskich, wypełniających powstałą nieckę, tworzą się jeziora głębokie, regularne, o dostępnych, suchych brzegach (jez. Powurskie na Wołyniu, typ u nas bardzo rzadki).
Odrębny typ stanowią jeziorka będące przeobrażonemi starorzeczami, o charakterystycznym kształcie sierpowa tym.