UKŁAD NURTU I MIELIZN
O ile wiadomości z geologji były nam potrzebne do zrozumienia ogólnych cech wód i krajobrazu, to poznanie przebiegu zjawisk zachodzących w biegu pozwoli znaleźć klucz do rozwiązania zagadek i zrozumienia „kaprysów“ rzeki. Cechą charakterystyczną wód płynących jest skłonność do meandrowania.
Na regularnych odcinkach prostych, o symetrycznym przekroju, rzeka płynie nawprost, maksymalną szybkość nurt ma w środku. Wystarczy jednak, aby woda natrafiła na jakąś przeszkodę na dnie lub przy brzegu, aby, wytrącona z równowagi, zaczęła zbaczać z kierunku.
Na łuku, wskutek działania siły odśrodkowej, cząstki wody biją nazewnątrz, uderzając o brzeg, podmywają go i okrężną drogą przy dnie wędrują pod drugi brzeg, osadzając przy nim spłukane „vis a vis“ materjały. Wskutek takiego krążenia wody, pogłębia się brzeg zewnętrzny, a na wypukłym brzegu wewnętrznym tworzy się mielizna. Ponieważ rzeka posiada ruch postępowy, mielizna przesuwa się nieco ku dołowi, przybierając charakterystyczny kształt sercowaty. Pęd wody, bijąc o wklęsły brzeg, odbija się i uderza zkolei o brzeg przeciwległy, tworząc nowe zakole. W miarę pogłębiania się nurtu pod brzegiem zewnętrznym (wysokim), kolana rzeki zarysowują się coraz energiczniej, pętle stają się coraz bardziej wypukłe, aż przybierają formę nerkowatą (np, zakola Dniestru).
Jeżeli między jednem zakolem, a drugiem koryto jest wąskie, odcinek „prosty“ będzie głęboki; jeśli brzegi są niskie, a koryto szerokie, to na przegięciu utworzy się płycizna — „przemiał“, łącząca mielizny wypukłych brzegów „płaskich“. Jazda po rzece wijącej się wężównicą polega na trzymaniu się głównego nurtu, gdzie szybszy o 15 — 20% prąd wynagradza sowicie nałożenie drogi. W górę jechać należy kryjąc się za mielizny.
Zbyt rozwinięte zakola zbliżają się często do siebie na bardzo małą odległość. Przy dużym stanie, rwący napór wód może przerwać „szyjkę“. Wówczas powstaje na rzece „kępa”. Jeżeli większość wód skieruje się przerwą, stare koryto zacznie się zamulać. U wlotu i wylotu utworzą się nasypy, które odetną wreszcie zakole od rzeki; powstanie wówczas t. zw. starorzecze (wiślisko) z charakterystyczną sierpowatą lachą.
Starorzecza są bardzo dogodnem miejscem do obozówania, pozwalają też przy jeździe wgórę odrabiać drogę łachą, po „lekkiej“ wodzie (trzeba przenosić).
Mielizny wędrowńe ustalają się przy opadaniu wód. Stosują się do ogólnego prawa o meandrowaniu. Mielizna ma brzeg stromy od dołu rzeki. Przy nurcie, ciąg wody porywa brzeg mielizny, tworząc charakterystyczne 'obrywy. Spłukany piasek nurt odrzuca W formie haka — przykosy, biegnącej od wierzchołka mielizny łukiem ku dołowi rzeki, przy nurcie. Między przykosą a mielizną tworzy się 'w ten sposób wygodna do lądowania zatoczka.
Osobny typ mielizny stanowią t. zw. nożyce. Tworzą się one przy niskich stanach wód na odcinkach prostych, w miejscach szeroko rozlanych. Wskutek tarcia, woda przy brzegach płynąc wolniej, osadza przy nich mielizny, o kształcie sercowatym. Zwężony nurt (szybszy) obrywa brzegi mielizn; ciągnąc przykosy w dół rzeki.
Rozpoznanie mielizn jest na ogół dość łatwe. Przy Spokojnej pogodzie, zdradza je jaśniejsza i gładsza barwa wody. Na brzegu zatopionej przykosy rysuje się t. zw. blizna. Na nurcie — woda pluszcze, na powierzchni wody tworzą się drobne lejki, idzie piana, płyną liście, trawy, wreszcie t. zw. piasecznica (drobny, suchy piach). Kierunek nurtu zdradza wreszcie warkocz wody przy przeszkodach stałych, jak np. sterczące z wody patyki.
W czasie wiatru, mieliznę można poznać po fali drobniejszej (t. zw. posiewka), lecz skaczącej w górę; woda nad mielizną wydaje się wówczas silniej pomarszczona i ciemniejsza.
W przemiałach, nożycach, na szypotach, zawsze należy jechać w środek trójkątnego języka gładkiej wody, W którego końcu pluszcze się fala. Im fala pluszcze wyżej, tem woda jest głębsza, pewniejsza.
Ujścia rzek, wskutek obrywania „dolnego” brzegu przez rzekę główną, skręcają ku dołowi. Ponieważ jednocześnie pod brzegiem „górnym“, Spokojnym odbywa się osadzanie, więc dopływ wpada pod kątem coraz to bardziej ostrym. Przy ujściach dopływów często można widzieć odcinki końcowe, płynące niemal równolegle do rzeki głównej (ujście Pilicy). Jeśli wysokie stany wód na dopływie zbiegają się z niskiemi na rzece głównej, to naprzeciw ujścia tworzy się kępa.
TO I OWO Z GEOLOGJI
Z pośród czynników kształtujących wygląd powierzchni ziemi, w strefie umiarkowanej najpotężniejszym jest woda.
Wpływy atmosferyczne (temperatura, wilgotność, wiatr) oraz życie roślinne przyczyniają się do procesu wietrzenia i rozpadania się skał. Najpotężniej jednak działa woda, występując pod postacią bądź opadów, bądź wód płynących.
Rzeki.
Woda opadowa wsiąka w szczeliny skał, przenika przez przepuszczalne warstwy gruntu, aż natrafi na pokłady nieprzepuszczalne; wówczas zaczyna spływać w kierunku największej pochyłości, jako t. zw. woda zaskórna.
Gdy wskutek ukształtowania powierzchni ziemi poziom wody zaskórnej znajdzie się powyżej terenu, mamy wypływ wody na powierzchnię w postaci źródła.
Wody źródlane płyną wdół linją największego spadku, jako strugi. Łącząc się, tworzą strumienie, potoki, rzeczułki. W górach, gdzie różnice poziomów są większe, bieg górskich potoków jest szybki (bystrzyce), obfitujący w nagłe uskoki, załamania profilu; tworzy malownicze siklawy, wodogrzmoty, wodospady, szypoty, progi.
Woda, biegnąc wdół, porywa produkty zwietrzenia — rumowisko. Im większa energja wód, tem większa i zdolność transportowa. Gdy maleje prędkość, zmniejsza się i siła nośna rzeki, co cięższe rumowisko zaczyna zostawać na dnie. Rzeka segreguje niesiony materjał, osadzając w szybkim biegu górnym — kamienie, niżej — żwir, piasek, wreszcie ił, muł i madę.
Rzeka szybko płynąca żłobi sobie koryto, wcina się w głąb lądu, nadając dolinie charakterystyczny przekrój poprzeczny V. Im mniejsza szybkość, tem mniejsza i praca żłobiąca (erozyjna). Gdzie tylko charakter brzegów pozwala, rzeka zaczyna rozszerzać koryto, podmywając brzegi. Przekrój poprzeczny V zmienia się w U.
Tam, gdzie rzeka przerzyna się przez warstwy twarde, dolina pozostaje wąska, często głęboka na 150 m (jar Dniestru).
Prędkość wód zmienia się nietylko w miarę wędrówki od źródeł do ujścia, lecz i okresowo, zależnie od stanów wody. W czas roztopów wiosennych, po większych opadach, mamy duże stany wody. Huczą wówczas potoki, rwą strumienie, pędzą wezbrane, mętne rzeki. Gdy przyjdą znów piękne, słoneczne, suche dni, stany wód spadają, prędkość maleje, rzeka zaczyna osadzać. Tworzą się znów ławice kamienne, mielizny. Nowy przybór porwie je i poniesie znów dalej, ku ujściu.
Płynąc, rzeka ściera, wygładza nierówności spadku, znosi gwałtowne załamania profilu, uskoki; powoli przekrój podłużny zbliża się do łagodnej krzywej t. zw. ter- minanty erozyjnej.
Im bliżej ujścia, tem bieg rzeki jest bardziej regularny, wyrównany.
Rozpatrując „klasyczną” rzekę od źródeł do ujścia, można wydzielić charakterystyczne odcinki: górski, środkowy, ujściowy.
Odcinek górski, o wąskiej, często trudno dostępnej dolinie, ma bieg szybki, brzegi „twarde”, ustalone. 'Rzeka więcej niesie, niż osadza. Głęboko żłobi. Wskutek ustalonych brzegów, rzeka ma cechy stałe. Mielizny, szypoty, bystrza — związane są ściśle z miejscem. Ze względu na dużą energję, może być zużytkowana jako siła napędowa do poruszania tartaków, młynów i t. p. zakładów wodnych. Na odcinkach górskich odbywa się spław drzewa, bądź t. zw. „dziki”, bądź w postaci tratew.
Na odcinku środkowym, między niesieniem a osadzaniem zachodzi równowaga. Przy wysokim stanie rzeka toczy mętne wody, przy niskim — osadza obszerne ławice, coraz to w innem miejscu. Po każdym przyborze nurt układa się inaczej.
Przy ujściu rzeka, rozporządzając małą prędkością, osadza namuł, tłuste żyzne mady, tworząc charakterystyczne nasypy ujściowe. Rzeki poleskie, płynące w dolnym biegu w miękkiem podłożu, stale „błądzą“, zmieniając koryto, wypłukują liczne ramiona, miejscami tworząc istny labirynt. (Splot wód na Zarzeczu koło Pińska, Stochód).
Oczywiście, nie wszystkie rzeki mają w swym biegu odcinki wymienionych typów. Są rzeki wyłącznie nizinne, bez biegu górskiego — są też czysto górskie (np. Poprad).
Na charakter rzeki, jej kształt, duży wpływ wywiera układ dopływów.
Układ ten może być symetryczny (np. Prypeć, ilość dopływów prawych i lewych jest równa), jednostronny (np. Narew, ze znaczną przewagą dopływów prawych, powodujących sierpowaty kształt rzeki), dośrodkowy (np. Wisła); może być również zgodny, gdy dopływ płynie na ogół zgodnie z kierunkiem rzeki głównej, lub przeciwny (jak np. Brdy w stosunku do Wisły). Kierunek biegu rzek zależy również od ukształtowania terenu i zmian, jakie zachodziły na powierzchni ziemi w jej dziejach. Wskutek cyklów morfologicznych działania sił górotwórczych, okresów morskich, lodowych, pierwotne formy uległy gruntownej „przeróbce“.
Szczególnie epoka lodowa wpłynęła decydująco zarówno na charakter krajobrazu, jak i układ dolin.
Bieg rzeki od źródeł do ujścia tworzy liczne zakręty, zakola, pętlice. Zawiłość biegu jest jedną z cech charakterystycznych rzeki. Stopień zawiłości określa spółczynnik rozwoju — jest to stosunek rzeczywistej długości rzeki do najkrótszej odległości od źródeł do ujścia.
Jeziora. Polska obfituje w jeziora. Mamy ich ponad 5.000, głównie w województwach północnych: pomorskiem, białostockiem i wileńskiem. Większość jezior polskich jest pochodzenia lodowcowego.
Rozróżniamy typy:
a) morenowy — gdzie woda wypełnia zagłębienia w krajobrazie pagórkowatym (morenowym); ten typ jezior charakteryzują brzegi poszarpane, zgodne jednak z ukształtowaniem okolicznego terenu, liczne półwyspy, zatoki, wyspy; brzegi są zwykle dostępne, dno twarde, stopniowo opadające (np, Wigry, jez. Trockie);
b) rynnowy — woda wypełnia doliny wyżłobione przez potoki podlodowcowe; mają kształt podłużny, brzegi suche, wysokie (np. jez. Świr) ;
c) cyrkowe — powstałe w zagłębieniach, wyżłobionych przez sam lodowiec (np. stawy tatrzańskie).
Prócz tego spotykamy jeziora wody gruntowej, powstające w zagłębieniach o złym odpływie (jez. poleskie np. Switaź, Wygonowskie), płytkie, o brzegach bagnistych, porosłych, niedostępnych.
Wskutek ruchów tektonicznych (zapadnięcia się terenu) i wylania wód artezyjskich, wypełniających powstałą nieckę, tworzą się jeziora głębokie, regularne, o dostępnych, suchych brzegach (jez. Powurskie na Wołyniu, typ u nas bardzo rzadki).
Odrębny typ stanowią jeziorka będące przeobrażonemi starorzeczami, o charakterystycznym kształcie sierpowa tym.